W Piśmie Świętym czytamy o potrzebie przemiany naszego umysłu. Czy komórki mózgowia, neurony i ich połączenia mają jakiś wpływ na ten proces?

Pojęcie przemiany umysłu zawarte w Piśmie Świętym odnosi się do przemiany naszego sposobu myślenia, pracy nad własnymi słabościami i kreowaniem „duchowości”. Nie można odczytywać tego zbyt potocznie w sensie neurobiologicznym. Sprawny umysł jest głęboko związany z naszym ciałem. Duch i dusza dotyczą życia pozamaterialnego, stąd nie można ich badać metodami, jakimi bada się ciało człowieka. Świat „ducha” w literaturze oznacza przejaw tego, że zostaliśmy stworzeni na obraz Boga.

Czy poznanie pracy mózgu może nam pomóc w tym, aby negatywne myśli zostały zamienione na pozytywne?

Tak się dzieje w leczeniu farmakologicznym depresji, kiedy dostarczamy leki antydepresyjne działające poprzez mechanizm zwiększający poziom neurohormonów, takich jak np. serotonina. Leki z grupy antydepresyjnych hamują wychwyt zwrotny serotoniny i w ten sposób podnoszą poziom tej substancji w mózgu, co sprzyja lepszej pracy synaps – połączeń komórek mózgowych. Pacjent ma lepszy nastrój i chęć do życia.

Leki te można brać tylko pod kontrolą lekarza, nie można odstawiać ich nagle. Pełny efekt leczenia występuje po 4-6 tygodniach. Leczenie musi być prowadzone stosunkowo długo (kilkanaście miesięcy, a nawet lat), aby nie było nawrotów depresji.

A co z takimi stanami w umyśle, jak radość, wdzięczność, zadowolenie z życia? Czyja to funkcja: ducha, duszy czy też połączeń neuronów?

Nie można wskazać jednego ośrodka tych uczuć w mózgu, ponieważ są one pochodną skomplikowanej pracy układu limbicznego mózgu, który jest pierwotnym ośrodkiem emocji takich jak lęk, złość, wściekłość (układ limniczny –to część tzw. kresomózgowia zlokalizowana przyśrodkowo, która odpowiada za powstawanie stanów emocjonalnych i somatycznych).

Połączenie z ośrodkami kory mózgowej wpływa hamująco i daje nam możliwość kontroli nad tymi pierwotnymi reakcjami. Stąd w przypadkach otępień typu podkorowego, z uszkodzeniem szczególnie płatów czołowych, występują zaburzenia kontroli emocji tzw. zaburzenia behawioralne, „odhamowanie” zachowań, zaburzenia krytycyzmu, nadmierne łaknienie lub jego brak.

Cały proces wychowania człowieka ma za zadanie wykształcenie umiejętności opanowania negatywnych emocji, a posługiwanie się empatią w kontaktach społecznych. Stąd pojęcie inteligencji emocjonalnej (EQ), a nie tylko intelektualnej (IQ). Osoby umiejące panować nad własnymi emocjami i ze zdolnościami empatycznymi lepiej radzą sobie w życiu i szybciej osiągają sukcesy niż ich koledzy z dużym potencjałem intelektualnym, a niższym EQ.

A jakie są największe niebezpieczeństwa dla zmęczonego umysłu?

Niebezpieczeństwem dla zmęczonego umysłu jest brak snu oraz stosowanie używek pobudzających, jak alkohol, kawa, narkotyki, leki pobudzające. Alternatywą z pozytywnym efektem dla organizmu byłby spacer, ćwiczenia oddechowe, czy krótka drzemka. Także trening wytrzymałościowy np. jazda na rowerze, szybki marsz, taniec wspomagają sprawny umysł.

To może temat pochodny – jak zachować sprawną pamięć?

Na długotrwałe zachowanie sprawnej pamięci składa się kilka czynników. Są to czynniki środowiskowe, jak sposób życia i wykształcenie; czynniki zdrowotne czyli ogólny stan zdrowia; oraz coraz częściej naukowo potwierdzane czynniki genetyczne. Te ostatnie to na przykład dodatni wywiad rodzinny w kierunku wczesnej „sklerozy” u najbliższych członków rodziny.

W związku ze starzeniem się społeczeństw w krajach wysokouprzemysłowionych, zwiększa się liczba osób z otępieniem starczym i przedstarczym. W badaniach epidemiologicznych stwierdzono, że łagodne zaburzenia poznawcze (MGI-mild cognitive impairtment) występują u 15-30% osób po 60 roku życia. Do patologicznego otępienia dochodzi u około 10% osób starszych (wg.Petersena 1997).

Trudności sprawia rozróżnienie pomiędzy naturalnym, fizjologicznym spadkiem zdolności poznawczych wynikających ze starzenia się mózgu, a zaczynającym się otępieniem. W przypadku łagodnych zaburzeń poznawczych pacjent nie ma problemów z codzienną aktywnością, ale ma kłopoty z wykonywaniem złożonych zadań zawodowych i społecznych. Sprawę komplikuje fakt nakładania objawów depresji na zespół otępienny i odwrotnie – występowanie tzw. rzekomego otępienia u osoby z depresją endogenną.

Obniżony nastrój i apatia mogą być pierwszymi objawami u osoby z pierwotnym otępieniem typu podkorowego. Na przykład w nietypowym Parkinsonizmie, w otępieniu czołowo-skroniowym, w otępieniu z ciałkami Lewiego. W przypadkach otępień typu Alzheimera u pacjenta może początkowo utrzymywać się dobry nastrój, co jest związane z brakiem krytycyzmu co do oceny własnego stanu.

Na czym polega prewencja przed demencją starczą? Co i kiedy rozpocząć, żeby nie było za późno?

• Należy dbać o zachowanie ogólnego stanu zdrowia, czyli wartości ciśnienia krwi, poziomu cukru we krwi, leczenia zaburzeń hormonalnych (niedoczynność tarczycy).
• Zachować we wszystkim przysłowiowy umiar. To znaczy w ilości wykonywanej pracy, spożytego jedzenia, używania środków pobudzających, jak alkohol, kawa, herbata.
• Ważne jest stosowanie „ćwiczeń mózgu” aby utrzymać sprawny umysł. Polegają one na dostarczaniu zmiennych bodźców, żeby pobudzić plastyczność mózgu. Jak choćby wybieranie nowych dróg do pracy, ćwiczenia umysłowe, studiowanie (Uniwersytet Trzeciego Wieku), nauka języków obcych, rozwiązywanie krzyżówek, czy nauka szybkiego czytania.

Czy są jakieś specyficzne zagrożenia, inne dla kobiet i inne dla mężczyzn w tej dziedzinie?

Zarówno kobiety, jak i mężczyźni są tak samo narażeni na wystąpienie otępienia, gdyż w przypadkach o podłożu genetycznym nie są to geny związane z płcią (w chorobie Alzheimera zmiany występują w co najmniej 3 różnych chromosomach autosomalnych). Kobiety w młodszym wieku są chronione przez żeńskie hormony płciowe – estrogeny. Otępienie ujawnia się u kobiet zazwyczaj w wieku pomenopauzalnym.

Na co zwracać szczególną uwagę w higienie umysłu?

Należy zwracać uwagę na koncentrację przy zapamiętywaniu czynności, nazw, zdarzeń. Znany jest fakt szybszego uczenia się w przypadkach równoczesnego zaangażowania emocjonalnego, jak np. zaciekawienia jakimś faktem. Kiedy coś nam się spodoba, jakaś piosenka, obraz, utwór – dłużej pozostaje nam w pamięci. Uczymy się chętniej przedmiotów, które nas interesują lub dostrzegamy pozytywną motywację (np. w nauce języka obcego przed podróżą).

Są również stosowane metody poprawy koncentracji, zapamiętywania w postaci tzw. Biofeedback EEG. Jest to metoda utworzona na podstawie sprzężenia zwrotnego. Po raz pierwszy metodę tę zastosowano u pilotów statków kosmicznych, aby poprawić ich koncentrację i wydolność psychiczną. Do Polski sprowadziła ją w latach 90-tych XX wieku Dr Michaela Pakszys z Warszawy do leczenia dysleksji u dzieci.

Metoda jest prosta i nieinwazyjna. Polega na koncentracji nad grą komputerową, w której pacjent bierze udział bez użycia „myszki”, wodząc oczami. Postępy w tej grze obserwuje lekarz kontrolujący wynik badania EEG (badanie elektroencefalograficzne mózgu za pomocą rejestracji fal mózgowych) podczas gry. Zadanie powtarza się wielokrotnie kontrolując postępy pacjenta i nagradzając go punktami osiągniętymi w grze.

Jak uniknąć zagrożeń związanych z zanikaniem świeżości i aktywności procesów umysłowych? Co robić, a czego nie robić, aby zachować sprawny umysł w tym sensie?

Osoby lubiące czytać i pracujące umysłowo są w lepszej sytuacji, gdyż dłużej utrzymują dobrą wydolność mózgu i sprawny umysł. Nie bez znaczenia jest ogólny stan zdrowia, higieniczny tryb życia z odpowiednią dawką snu, uprawianie ulubionych sportów i umiejętnością rozładowania stresów.

Czynnikiem relaksującym i zmniejszającym stres jest śmiech, ten pozytywny, o którym znany teolog XX wieku, Karl Rahner, mówił: „Śmiech jest chwałą Boga, gdyż pozwala człowiekowi być człowiekiem”. W przypadkach wystąpienia depresji należy ją leczyć, w tym także środkami farmakologicznymi, stosując leki antydepresyjne, co zapobiega wtórnemu otępieniu.

Czy można zatrzymać proces postępowania choroby Alzheimera u osoby, u której zauważono wstępne objawy choroby?

W przypadku podejrzenia choroby Alzheimera należy przede wszystkim przeprowadzić diagnostykę różnicową typu otępienia pod kontrolą lekarza neurologa, najlepiej w oddziale neurologicznym. Choroba Alzheimera przejawia się stopniowymi zaburzeniami postrzegania, zapamiętywania, przypominania i wreszcie postępującej utracie samodzielności. Sprawny umysł powoli traci swoją siłę.

Obecne procedury rozpoznania choroby Alzheimera wymagają nie tylko badań psychologicznych, szczegółowego wywiadu od pacjenta i opiekuna. Ale także badań klinicznych, laboratoryjnych, z oceną poziomu cukru, hormonów, poziomu witamin oraz badań neuroobrazowych. Mowa tu o CT – tomografii komputerowej mózgu; MR – rezonansie magnetycznym mózgu, w których ocenia się zmiany organiczne w mózgu (wykluczenie guza, zapalenia, wodogłowia, ocena zaniku mózgu); oraz PET – pozytronowej tomografii emisyjnej, w której stwierdza się obniżenie metabolizmu komórek mózgu, a także zmniejszenie przepływu krwi przez okolice kory mózgowej.

Obniżenie perfuzji mózgu można badać również za pomocą tomografii emisyjnej pojedynczego fotonu (SPECT) z zastosowaniem izotopu Tc-99m. W badaniach tych ocenia się upośledzenie ukrwienia mózgu i zmniejszenie metabolizmu komórek mózgowych, co wpływa na pogorszenie funkcji poznawczych. Leczenie we wczesnym okresie choroby jest możliwe, spowalnia przebieg otępienia, ale niestety, nie jest znany lek skutecznie leczący chorobę Alzheimera.

Jak pomóc i jak troszczyć się o osobę chorą na chorobę Alzheimera?

Opieka nad osobą chorą na chorobę Alzheimera wymaga od opiekuna cierpliwości i wyrozumiałości. Pacjent powinien mieć ustabilizowany tryb życia z dokładnym oznaczeniem miejsc, w których znajdują się jego ubrania, przybory toaletowe, produkty żywnościowe. Pacjenci nie lubią zmiany miejsc, gdyż gubią się w nowym otoczeniu.

Opiekunowie sprawujący opiekę nad chorymi powinni być poinformowani o przebiegu choroby podopiecznego. A sami powinni korzystać z grup wsparcia, pomocy rodziny, gdyż grozi im zespół tzw. wypalenia. Wtedy sami wymagają opieki psychologa i pomocy osób trzecich. Pomimo przeprowadzonych wielu badań genetycznych, doświadczalnych, histopatologicznych i histochemicznych, nie ustalono jednego czynnika sprawczego otępienia. To daje nam szansę na postępowanie profilaktyczne.

Ponieważ nie mamy wpływu na czynniki niemodyfikowalne, jak genotyp (typ dziedziczenia), płeć, wiek, możemy zadbać o własne zdrowie. Stosując zasady zdrowego żywienia, higienicznego trybu życia i szeroko rozumianą profilaktykę zdrowotną możemy zachować sprawny umysł.