W międzynarodowej klasyfikacji Zaburzeń Psychicznych i Zaburzeń Zachowania jąkanie zaliczane jest do zaburzeń zachowania i emocji. Uznaje się je za upośledzenie płynności mówienia. Objawami jąkania są mimowolne: powtarzanie i przeciąganie dźwięków, sylab czy słów oraz niekontrolowane pauzy, w czasie których osoba jąkająca się nie jest w stanie wydobyć z siebie głosu. Mogą temu towarzyszyć także ruchy twarzy lub innych części ciała.
Utrudnienia w komunikacji
Jąkanie jest niezależne od woli samego mówcy. Choć osoba mówiąca tego chce, nie potrafi mówić płynnie. To w znacznym stopniu ogranicza spontaniczność mówienia. Jąkający musi planować, co chce przekazać swoją wypowiedzią. Dobiera odpowiednie wyrazy. Często w trakcie wypowiedzi wybiera te łatwiejsze do wymówienia.
Jąkanie może wystąpić u każdego człowieka. Najczęściej pojawia się jako zwykła niepłynność mowy podczas występów publicznych, spowodowana tremą. Jeśli jest stałym zaburzeniem płynności mowy, powinno zostać poddane terapii. Niepłynność w mówieniu to wynik nieprawidłowej koordynacji trzech aparatów: oddechowego, fonacyjnego i artykulacyjnego. Takie „zacinanie się” zwykle może trwać od kilku miesięcy do kilku lat. Jeśli utrzymuje się powyżej roku, może doprowadzić do logofobii (chronicznego lęku przed mówieniem), a także do zaniżonego poczucia wartości czy nawet zmian w osobowości.
Skala problemu
Pierwsze objawy jąkania zarejestrowano między 2 a 3 r. życia. Z badań wynika, że u dziewczynek pojawiają się o 3 mies. wcześniej niż u chłopców. Udział jąkających się osób obu płci zmienia się w zależności od wieku: wśród dzieci w wieku przedszkolnym jąkający się chłopcy przewyższają liczebnie dziewczęta w proporcjach 2:1. W pierwszej klasie stosunek ten wynosi już 3:1, a w piątej – 5:1. Wynika to z wyższego współczynnika zdrowienia wśród dziewczynek. Z powodu wysokiego (64–75%) współczynnika zdrowienia ogólna skala jąkania wynosi nieco ponad 1%. Inaczej mówiąc, jąka się 1 na 135 osób dorosłych.
Miej czas na wysłuchanie danej osoby i tego, co chce ci powiedzieć
Wpływ różnic kulturowych
Przeprowadzono również badania skali tej przypadłości ze względu na różnice kulturowe i pochodzenie etniczne. Jąkanie jest obecne w każdej kulturze, chociaż rzeczywista częstość jego występowania jest różna. Zdecydowana większość badań została przeprowadzona w Europie i Ameryce Północnej, gdzie jąkanie dotyka ok. 1% całej populacji. Inne regiony nie zostały wystarczająco dokładnie przebadanie. Tymczasem uważa się, że w Afryce, zwłaszcza zachodniej, odsetek jąkających się jest najwyższy na świecie i wynosi nawet 9% ludności.
Szanse na wyleczenie
Wśród dzieci w wieku przedszkolnym szanse na wyzdrowienie są bardzo duże. Średnio 65% zdrowieje spontanicznie w ciągu dwóch lat od momentu wystąpienia pierwszych objawów. Ok. 74% dzieci zdrowieje, wkraczając w wiek nastoletni. Kiedy jednak jąkanie utrzymuje się przez dłuższy czas, a u dziecka wykształcają się zachowania wtórne, prognozy są już ostrożne – tylko 18% z tej grupy zdrowieje po pięciu latach. Przy zastosowaniu odpowiedniego leczenia u dzieci jąkanie można znacznie zredukować. U osób dorosłych jąkanie jest o wiele bardziej zakorzenione. Osoby dorosłe poddane leczeniu mogą częściowo zredukować jąkanie, a w nielicznych przypadkach pozbyć się go nawet całkowicie.
Przyczyny
Jąkanie ma wiele przyczyn. Oto najważniejsze z nich:
Rozwojowa niepłynność mowy – przenoszona do dorosłości u przynajmniej 20% dzieci. Większość dzieci jest nieświadoma przerw w swojej mowie. Zdarza się, że 2–3-letnie dzieci „zacinają się”. Mało sprawny aparat oddechowy, fonacyjny i artykulacyjny dziecka nie nadąża za rozwojem jego mózgu. Dziecko ma dużo do powiedzenia, lecz nie nadąża z odpowiednią koordynacją oddychania, fonacji i artykulacji.
Jąkanie nabyte – przyczyną jest tu zdarzenie neurologiczne, fizyczny uraz połączony z bólem, nowotwór lub zażywanie narkotyków. Ten typ jąkania rozwija się także na skutek traumatycznych doświadczeń (osierocenie, rozpad małżeństwa rodziców lub uraz fizyczny). Najczęściej pojawia się gwałtownie.
Przyczyny społeczne – w wyniku błędów wychowawczych polegających na tłumieniu u dziecka wiary we własne siły, izolowaniu, ograniczaniu samodzielności, wytwarzaniu bojaźliwości i braku odporności na niepowodzenia. Dużą rolę odgrywają tu też naciski ze strony rówieśników, presja, naleganie na idealną mowę.
Leworęczność – wśród dzieci jąkających się stwierdzono większy odsetek leworęcznych niż wśród płynnie mówiących (W. Sovak 1995). U osób jąkających się badania wykazały zaburzenia asymetrii mózgu. Asymetria funkcjonalna mózgu u jąkających się jest słabiej zaznaczona.
Dziedziczność – u dzieci, które mają jąkających się krewnych, zaburzenie mowy rozwija się trzy razy częściej. Dowodem dziedziczności ma być jąkanie się bliźniąt jednojajowych, odziedziczone po jednym z rodziców. Aż 64% badanych jąkających się miało krewnych, którzy się jąkali.
Przyczyny psychologiczne (lęk przed mówieniem), niezwiązane z urazem fizycznym – silne bodźce wywołujące szok nerwowy i długotrwały stres. Wpływ mają tu także specyficzne cechy osobowości (neurotyczność, lękliwość, nadwrażliwość), które sprzyjają jąkaniu.
Inne przyczyny – np. ciężki przebieg ciąży i porodu, choroby somatyczne, nerwice.
Jak rozpoznać?
Podstawowymi zachowaniami charakterystycznymi dla osoby jąkającej się są jawne, zauważalne przerwy w płynnej mowie. Dotyczy to powtórzeń: dźwięków, sylab, słów i fraz, niemych bloków i przedłużeń dźwięków. Różnią się one od normalnych niepłynności, występujących u wszystkich ludzi. Zająknięcia mogą trwać dłużej, pojawiać się częściej. Związane są z większym wysiłkiem i napięciem.
W sytuacji tzw. stresu komunikacyjnego (np. wystąpienie publiczne) jąkanie pojawia się ze zdwojoną siłą. Ważne, aby mieć świadomość, że jąkanie to nie trwała, ale okresowa dysfunkcja, którą można wyleczyć. Rozwój jąkania nie jest prostoliniowy, lecz przypomina sinusoidę. Nawet u osób bardzo mocno jąkających się nasilenie nie jest stałe.
Jąkanie to nie trwała, ale okresowa dysfunkcja, którą można wyleczyć
Zależnie od poziomu stresu
Osoba jąkająca się zauważa znaczny wzrost płynności mowy, kiedy zgadza się ze swoim rozmówcą, naśladuje mowę innych, szepcze, śpiewa, odgrywa role, rozmawia z małymi dziećmi lub ze zwierzętami. Inne sytuacje, publiczne przemówienia czy rozmowy przez telefon, wywołują zwiększony strach i zacinanie. Powoduje to zaburzony obraz siebie, wysoki poziom lęku, logofobię, stres, nerwowość, neurotyczność oraz lękliwość. Występuje nawet dyskomfort fizyczny: bóle w klatce piersiowej i ramionach, napięcie twarzy, wzmożone napięcie mięśniowe. W momencie mówienia widoczne mogą być także: kiwanie się, zaciskanie rąk, szczęk, napinanie policzków.
Wpływa na emocje
Jąkanie może mieć znaczący negatywny wpływ na emocje. Joseph Sheehan – wybitny naukowiec – opisał jąkanie, podając powszechnie znaną analogię. Porównał je do góry lodowej. Zauważalne symptomy stanowią mniejszość, natomiast szerszy zbiór objawów (np. negatywne emocje) schowane są pod powierzchnią. U jąkających często występują takie uczucia, jak zakłopotanie, strach, gniew i poczucie winy. Mogą one skutkować zwiększonym napięciem i wysiłkiem, które prowadzą do rozwoju zaburzenia.
W dalszej kolejności jąkanie powoduje trudności ze znalezieniem pracy lub awansem, problemy w budowaniu związku. Jąkający obawiają się postawy otoczenia. Często myślą, że są postrzegani jako osoby nerwowe lub głupie. Wśród obaw nadawcy wypowiedzi można wymienić strach przed wypowiadaniem specyficznych głosek, przed tym, że ktoś w czasie rozmowy dowie się o „sekrecie”, jakim jest jąkanie, a także lęki, stres, wstyd, poczucie utraty kontroli podczas rozmowy. Często pozostaje to niezauważone przez osobę słuchającą.
Skutki kamuflażu
Osoby jąkające się bardzo często stosują różne strategie kamuflażu. Nie mówią tego, co w danej chwili chcą powiedzieć, omijają trudne głoski, słowa i frazy. To niestety ogranicza sens ich wypowiedzi. Narasta swoiste napięcie. W miarę upływu czasu mogą się rozwinąć zachowania wtórne, jak mruganie czy poruszanie ustami. Osoby jąkające się unikają specyficznych dźwięków, słów, ludzi i sytuacji wymagających mówienia, wycofują się. Wiele z nich, w pełni świadomych swojego zaburzenia, zaczyna postrzegać siebie jako „jąkałę”. Wtedy tym bardziej narasta wstyd, skrępowanie, uczucie frustracji i izolowanie się.
Jąkani się a Biblia
Mojżesz miał wielkie trudności z wypowiadaniem się. Mimo to stał na czele narodu izraelskiego, był otaczany szacunkiem. Powiedział Bogu: Proszę, Panie, nie jestem ja mężem wymownym, nie byłem nim dawniej, nie jestem nim teraz, odkąd mówisz do sługi swego, jestem ciężkiej mowy i ciężkiego języka (Ks. Wyj. 4:10). Chociaż nie czuł się godny – ze względu na wadę wymowy – Bóg z niego nie zrezygnował, a wręcz przeciwnie, użył go w swoim planie. Jąkanie nie jest więc przeszkodą w osiągnięciu sukcesu czy wyznaczonego w życiu celu. Bóg często wybiera i powołuje do służby osoby, które na pierwszy rzut oka nie zostałyby wybrane przez innych ludzi. W Mojżeszu Bóg dostrzegł ogromną skromność. Mojżesz był człowiekiem bardzo skromnym, najskromniejszym ze wszystkich ludzi, którzy są na ziemi (Ks. Liczb 12:3). Z powodu jego pokornej postawy Bóg wyznaczył mu pomocnika w osobie Aarona, aby mówił zamiast niego.
Na temat jąkania w Księdze Izajasza możemy przeczytać: Umysł skwapliwych zyska właściwe poznanie, a język jąkałów będzie mówił szybko i wyraźnie (Ks. Izaj. 32:4). Bóg daje taką obietnicę, ponieważ dla Niego nie ma rzeczy niemożliwych. Jeśli polegamy na Nim i chodzimy w posłuszeństwie Słowu Bożemu, mamy prawo spodziewać się usunięcia barier i zyskania Bożej pomocy w trudnościach.
W obliczu choroby ludzie często są zagniewani na Boga i podważają swoją wartość. Zrozumienie Bożego doskonałego planu dla człowieka zmienia ten obraz. W Psalmie 139:14 zapisano: Wysławiam Cię za to, że cudownie mnie stworzyłeś. Cudowne są dzieła Twoje i duszę moją znasz dokładnie. Pokazana jest tu właściwa postawa, jaka powinna towarzyszyć człowiekowi przez całe życie. Najszybszy proces uzdrowienia następuje, gdy odkryjemy, że Bóg nadaje naszemu życiu wartość. Postawa wdzięczności Bogu jest konieczna do zmiany sposobu myślenia. To, kim jesteśmy, nie zależy od tego, co mówią o nas inni ani co sami o sobie myślimy, lecz od tego, jakimi widzi nas Bóg.
Istnieją w historii przykłady osób cierpiących z powodu jąkania. Należą do nich np. Demostenes (wybitny mówca starożytny), rzymski cesarz Klaudiusz, Izaak Newton, premier Winston Churchill (który nie tylko się jąkał, ale i seplenił, co nie przeszkodziło mu stać się z czasem świetnym mówcą), a także aktorzy i piosenkarze: Marilyn Monroe, Rowan Atkinson, Hugh Grant, Bruce Willis, Kylie Minogue. Jąkanie nie musi być przeszkodą w osiąganiu sukcesów. Bardzo wiele zależy od osobistego podejścia.
Kroki ku zmianie:
Aby poprawić jakość wypowiedzi, warto zastosować konkretne kroki ku zmianie. Oto niektóre sposoby terapii:
Trening płynności mówienia – najczęściej stosowana jest metoda prof. Lilii Arutiunian: mowa jest synchronizowana z ruchami palców prawej ręki. Cel stanowi odzyskanie kontroli nad tempem mówienia. Inną techniką jest echokorekcja – trening opracowany przez dr. Mieczysława Chęćka. Można także wykonywać ćwiczenia fonacyjno-oddechowo-dykcyjne. To ćwiczenia upłynniające mowę: polegają na zwalnianiu tempa, przedłużaniu samogłosek, rytmizacji mowy.
Metody psychoterapeutyczne – dotyczą m.in. psychoterapii treningowej, relaksacji, treningu zachowań asertywnych. Ustala się sytuacje i bodźce wyzwalające lęk przed mówieniem. Pracuje się nad zastępowaniem reakcji lękowych reakcjami relaksu.
Grupowe formy terapii – dają one osobom dotkniętym tym zaburzeniem poczucie bezpieczeństwa. Eliminują poczucie osamotnienia. Zastosowane przez terapeutów różnorodne formy aktywności sprzyjają m.in. odblokowywaniu się emocji u pacjentów.
Socjoterapia – trening mający zmniejszać poziom logofobii oraz poprawiać relacje interpersonalne. Celem jest nabycie asertywności, a także umiejętności podejmowania decyzji, szukania wsparcia i pomocy, rozwiązywania sytuacji konfliktowych.
Farmakoterapia – szczególnie skuteczna w przypadku jąkania nerwicowego. Przepisywane są leki uspokajające oraz zmniejszające napięcie.
DLA ROZMÓWCY:
- Słuchaj aktywnie – zadawaj odpowiednie pytania.
- Wyrażaj empatię – poprzez wrażliwość i osobiste zaangażowanie.
- Zachęcaj do podejmowania konkretnych kroków ku zmianie.
- Słuchaj tego, co osoba jąkająca się mówi, a nie tego, jak mówi.
- Dbaj o kontakt wzrokowy przez cały czas rozmowy.
- Miej czas na wysłuchanie danej osoby i tego, co chce powiedzieć.
- Nie wytykaj błędów w mówieniu, nie proś o poprawne powtórzenie wyrazu.
- Nie przerywaj wypowiedzi osoby zacinającej się.
- Staraj się nie mówić za szybko, ponieważ pośpiech pogłębia stres.
- Pomóż odrzucić kłamstwa, aby dana osoba mogła poznać Bożą prawdę na swój temat.
- Zwróć uwagę na mocne strony twojego rozmówcy, wzmacniaj je dobrymi słowami.
- Pomóż przezwyciężać barierę nieśmiałości w kontaktach międzyludzkich.
- Zachęcaj do kontaktu z logopedą w przypadku znacznych niepłynności mowy.
