Tytuł Sprawiedliwy wśród Narodów Świata nadaje izraelski instytut pamięci Yad Vashem. Pierwotnie żydowska tradycja udzielała tego tytułu – po hebrajsku Chasidei Umot HaOlam – osobom pochodzenia nieżydowskiego, które były dobre i bogobojne. Jednak z czasem termin połączono ze znanym cytatem z Talmudu Babilońskiego. Ten mówi, że kto niszczy jedno życie, to tak, jakby zniszczył cały świat. A jeśli ratuje jedno życie, to tak, jakby uratował cały świat.
Dzisiaj terminem Sprawiedliwy wśród Narodów Świata określa się osobę, która w czasie Holokaustu bezinteresownie udzielała pomocy ginącym Żydom. Tytuł ten jest nie tylko symbolem wdzięczności narodu żydowskiego dla tych osób. Ale także jest powszechnie uważany za synonim największego cywilnego bohaterstwa oraz ludzkiej solidarności w obliczu zła.
Yad Vashem i tytuł Sprawiedliwego
Yad Vashem przyznaje tytuł Sprawiedliwego bardzo rozważnie. To znaczy, że decyzję poprzedzają długie badania i dyskusje na temat zasług danej osoby. Traktowanie tytułu z taką powagą uświadamia podniosłość tego odznaczenia. Instytut nadaje tytuł osobom, które aktywnie działały na rzecz ocalenia jednego lub więcej Żydów, którym groziła śmierć albo wywiezienie do obozu zagłady. Zatem każda z nich ryzykowała w związku z tym życie, wolność lub swoje stanowisko.
Pod uwagę brani są wyłącznie ci, których motywacją była potrzeba niesienia pomocy prześladowanym Żydom, a nie chęć wzbogacenia się lub jakakolwiek inna korzyść. Aby osoba zasłużona mogła być nominowana do tytułu, wymagane są zeznania uratowanych. Lub przynajmniej jednoznaczna dokumentacja opisująca rodzaj udzielonej pomocy i jej okoliczności. Odznaczenie jest tytułem honorowym, a więc takim, z którym nie wiążą się żadne rekompensaty i wynagrodzenia finansowe.
Izraelski Instytut Pamięci Ofiar i Bohaterów Holokaustu Yad Vashem zainicjował tę akcję upamiętniania bohaterów na początku lat 1960. Najpierw, w 1962 r., na wzgórzu w Jerozolimie stworzono aleję drzewek upamiętniających takie osoby. Następnie, medal i dyplom zostały powołane dekretem Knesetu w 1963. A na medalu widnieje wspomniany cytat z Talmudu: „Kto ratuje jedno życie – ratuje cały świat”.
Dzisiaj Yad Vashem sadzi drzewka tylko w nielicznych przypadkach. Natomiast nazwisko każdej z osób zostaje zapisane na Murze Honorowym w Ogrodzie Sprawiedliwych w Yad Vashem w Izraelu. Dodatkowo, począwszy od 1988 r., państwo Izrael nadaje także honorowe obywatelstwo Sprawiedliwym i ich potomkom.
Sprawiedliwi pośród Polaków
Muzeum Historii Żydów Polskich w Warszawie zainaugurowało w lipcu 2007 r. program „Polscy Sprawiedliwi – Przywracanie pamięci”. Jego celem jest ocalić Sprawiedliwych od zapomnienia. Losy każdego z nich muszą zostać przywrócone indywidualnej i zbiorowej pamięci Polaków. Z ponad 6 tysięcy polskich Sprawiedliwych, odznaczonych medalem jerozolimskiego Instytutu Pamięci Yad Vashem, żyje około 600 osób.
W Polsce władze komunistyczne z oporami odnosiły się do nadawania obywatelom polskim tego tytułu przez Yad Vashem. W ich oczach ratowanie żydowskich dzieci nie było powodem do dumy. To znaczy, że Sprawiedliwi mogli być narażeni na szykany ze strony władz czy nawet zwykłych sąsiadów.
Tradycja nadawania tytułu narodziła się po drugiej wojnie światowej, jednak kryteria jego nadania spełniło już wielu ludzi z odległych kart historii
Jedno z pierwszych drzewek polskich bohaterów posadzili w Ogrodzie Sprawiedliwych w 1963 r. Władysław Bartoszewski i Maria Kann, dla upamiętnienia działalności Rady Pomocy Żydom „Żegota”. Dopiero pod koniec lat 70. sytuacja zaczęła ulegać zmianie. I przez następne 10 lat około 1500 kolejnych osób z Polski Yad Vashem uhonorowało tytułem Sprawiedliwego.
Badania historyczne Yad Vashem
Obecnie Lista Sprawiedliwych wśród Narodów Świata zawiera ponad 6200 nazwisk z Polski. Czyli stanowimy 28% wszystkich Sprawiedliwych na świecie. Zatem Polska znajduje się na pierwszym miejscu pod względem liczby osób umieszczonych na liście Sprawiedliwych.
Nie ulega wątpliwości, że w Polsce liczba osób, które pomagały Żydom w czasie wojny, jest znacznie większa niż 6200, które posiadają tytuł Sprawiedliwego. A obecnie tytuł może być przyznawany pośmiertnie. Jednak najważniejszym kryterium Instytutu Yad Vashem jest fakt, że podstawą wszczęcia procedury przyznania Medalu jest zeznanie osoby ratowanej.
Często to właśnie warunek najtrudniejszy, a nieraz już niemożliwy do spełnienia. Dlatego, że nie każda osoba ratowana przeżyła czasy wojny. Tym bardziej nie każda dożyła końca XX wieku. Wierzymy, że wielu Polaków, narażających własne życie dla żydowskich braci i sióstr, będzie nazwanych Sprawiedliwymi dopiero przez samego Ojca w niebie.
Sprawiedliwi sprzed wojny?
Być może tradycja nadawania tytułu Sprawiedliwy wśród Narodów Świata narodziła się dopiero po drugiej wojnie światowej. Jednak kryteria jego nadania spełniło już wielu ludzi z odległych kart historii.
Gdy w Egipcie król egipski nakazał mordować wszystkich chłopców żydowskich, którzy się rodzili, położne w tajemnicy sprzeciwiły się temu nakazowi. I pozostawiały chłopców przy życiu (Ks. Wyjścia 1:15-17). W następnym rozdziale czytamy o Mojżeszu. Od śmierci uratowała go córka samego faraona. Podobnie jak wielu polskich Sprawiedliwych wśród Narodów Świata, córka faraona zaopiekowała się żydowskim niemowlęciem, by ten mógł żyć jako wolny człowiek bez prześladowań.
Księga Jozuego natomiast opowiada historię nierządnicy Rachab (Ks. Joz. 2), która z narażeniem własnego życia ukrywała Izraelczyków w swoim domu. Można by powiedzieć, że Izraelczycy w sposób praktyczny nadali jej tytuł Sprawiedliwiej. W zamian za swoją bohaterską postawę Rachab wraz z rodziną została uratowana z Jerycha i otrzymała pozwolenie, by zamieszkać pośród Izraela (Ks. Joz. 6:25).
Sprawiedliwa motywacja
Bohaterowie czasów biblijnych i nowożytnych nie oczekiwali niczego w zamian, jak tylko życia. Pragnęli życia dla siebie, swoich bliskich i dla tych, których ratowali. Nie narażali się na niebezpieczeństwo z nadzieją na medal. Większość Sprawiedliwych na pytanie, dlaczego ratowali, odpowiada: „Wiedziałem/wiedziałam, że tak trzeba”. „Przecież chodziło o życie ludzi!” – mówią bez zastanowienia, zaskoczeni pytaniem. Ich serca dyktowały im, co jest dobre i jak mają postępować.
Dobry Bóg, który kocha swoje dzieci, poruszał serca innych, by w sposób fizyczny i praktyczny wyciągnąć do nich dłoń. Wielu Sprawiedliwych wśród Narodów Świata do końca życia pozostało anonimowymi bohaterami. Nigdy nie otrzymali dyplomu ani nie zasadzili swojego drzewka w Izraelu. Ale mieli świadomość, że ratują życie. A dla tych osób, które dzięki nim przeżyły – uratowali cały świat.
